Recensie: ‘Identiteit’ (Paul Verhaeghe, 2022) door Ewout Kattouw

In dit boek beschrijft Paul Verhaeghe op meesterlijke wijze dat onze identiteit zich vormt door de omgeving waarin we leven. Die identiteit is niet iets vasts, maar is veranderlijk in de tijd onder invloed van gebeurtenissen en ervaringen.

Paul Verhaeghe neemt in dit boek onze huidige collectieve identiteit binnen een neoliberale samenleving, waarin we een sterk geloof hebben in de meritocratie- een ieder krijgt gelijke kansen en verdient naar de talenten en inzet die hij of zij tentoon spreid- onder de loep. 

Hij verbindt onze huidige tijd met eerdere tijdsbeelden waarin religie en autoriteit nog de norm bepaalden. Hij legt uit dat onze huidige utopie van een vrije markt waarin maximale winst door efficiëntie en het constant onderworpen worden aan allerlei controles, net zo normerend en beperkend is. In de westerse samenleving hebben we religie ingeruild voor sciëntisme (alleen de natuurwetenschappen leiden tot waardevolle kennis) waarin we alles waardevrij en objectief denken te kunnen aanschouwen, meten en categoriseren.  

Daarmee is de norm verschoven van een ethisch en moreel willen deugen, en een afrekening hiervan in een hiernamaals, naar een zogenaamde vrijheid waarin we ons zelf als product in de markt moeten zetten en we afgerekend worden op onze prestaties. Die prestaties worden vervolgens beoordeeld aan de hand van onze financiële status en materiële bezittingen.

Een ieder die niet aan deze norm kan of wil voldoen wordt als ziek of gestoord beschouwd en moet gecorrigeerd worden om weer binnen de norm te passen. Twijfelen, en kritisch zijn over de heersende norm is ook al norm afwijkend en moet gecorrigeerd worden.

De psychiatrie is, naast het juridische systeem, bij uitstek bedoeld om deze norm afwijkingen te corrigeren. Dit begint volgens de auteur al met het samenstellen van categorisatie systemen zoals de DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) en iets minder bekend de ICD (International Classification of Diseases). Dat er bij de totstandkoming van deze categorisaties maatschappelijke, economische, politieke, financiële en persoonlijke belangen een rol spelen vergeten we gemakshalve. Paul Verhaeghe  is van mening dat er maar weinig wetenschappelijks is aan deze categorisaties en dat de biologische verklaringen voor diagnoses, die aan deze categorieën worden gekoppeld, nog minder met wetenschap te maken hebben.

Het corrigeren binnen de psychiatrie bestaat uit het werken aan gedragsaanpassingen waarbij psychiaters pillen voorschrijven om de lastige kenmerken (lees normafwijkende gedragingen) te onderdrukken. Psychologen en andere therapeuten moeten mensen leren hun gedrag aan te passen door anders te denken. Dit heeft een sterk disciplinerend effect wat men vaak niet erkent.  

Het gedrag van het individu wordt als probleem gezien en dit individu moet zich voegen in het systeem dat de psychiatrie heeft opgetuigd (wij als professionals bepalen wat er mis met u is en hoe dit gerepareerd moet worden).

Elke samenleving definieert zijn eigen norm en daarmee ook de afwijking. Dus ook de identiteit van de stoornissen en geestenziektes. Bij voorbeeld in het vorm Victoriaanse tijdperk kwamen hele andere stoornissen en ziektes voor dan nu.

Paul Verhage roept in dit boek op tot een kritische blik op onze huidige neoliberale samenleving. Volgens hem zijn er in elke samenleving zowel ziek makende als helende elementen en zitten we nu in een meer ziekmakende samenleving. Hij beschrijft dat de norm van moeten genieten en financieel succesvol moeten zijn leidt tot grote ongelijkheid en daarmee tot meer angst en geweld in de gehele samenleving. We zijn elkaars concurrenten geworden en daardoor wantrouwen we alles en iedereen. Dit bestrijden we met controle en bureaucratie waardoor we onze vrijheid en autonomie opgeven.

Dit boek dwingt de lezer om na te denken over hoe we onze samenleving hebben vormgegeven. Het biedt inzicht en hoop aan mensen die buiten de gevestigde norm vallen. Niet voldoen aan de norm betekent geen persoonlijk falen. Dit boek kan bijdragen aan een positieve verschuiving in de eigen identiteit en tot het ontwikkelen van een meer sociale en menselijke collectieve identiteit.    

 

Over de auteur:

Tot aan zijn emeritaat (1 oktober 2022) werkte Paul Verhaeghe als hoogleraar aan de Gentse universiteit,waar hij de opleidingsonderdelen Klinische psychodiagnostiek, Psychoanalytische psychotherapie en Cultuur- en Maatschappijkritiek doceerde. Sedert 2000 gaat zijn aandacht vooral uit naar het verband tussen maatschappelijke veranderingen en individuele aandoeningen.  De combinatie tussen onderzoek en  psychotherapeutische praktijk heeft hem overtuigd van de noodzaak om problemen bij het individu systemisch  en biospsychosociaal te begrijpen en te behandelen. Naast zijn werk als hoogleraar heeft Paul meerdere boeken geschreven. 

Amsterdam: Uitgeverij De Bezige Bij ISBN 9789403148311. 272 pagina’s, €23,99